Απεβίωσε ο μεγάλος Βρετανός ιστορικός Έρικ Χόμπσμπομ (βιβλιοκριτικές σε έργα του)

Πέθανε χθες σε ηλικία 95 ετών, ο Βρετανός ιστορικός Έρικ Χόμπσμπομ, ένας από τους κορυφαίους του 20ου αιώνα. Το θάνατό του γνωστοποίησε η οικογένειά του.

Σύμφωνα με την κόρη του Τζούλια, ο Βρετανός ακαδημαϊκός άφησε την τελευταία του πνοή τiς πρώτες πρωινές ώρες στο Royal Free Hospital του Λονδίνου εξαιτίας ασθένειας που τον ταλαιπώρησε επί μακρόν. Ο εβραϊκής καταγωγής Χόμπσμπομ γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου το 1917 και μεγάλωσε στη Βιέννη και το Βερολίνο, προτού η οικογένειά του μετακομίσει στο Λονδίνο το 1933, όταν ήρθε στην εξουσία ο Χίτλερ.

Ο μεγάλος ιστορικός άφησε πίσω του μία κόρη, δύο γιους, επτά εγγόνια και ένα δισέγγονο.

 Αγώνας της Κρήτης

βιβλιοκριτικές για έργα του  Έρικ Χόμπσμπομ

"Πώς να αλλάξουμε τον κόσμο: Μαρξ και Μαρξισμός 1840-2011"

Η επικαιρότητα του Μαρξισμού

Το «τέλος του μαρξισμού» έχει ανακηρυχθεί πολλές φορές από τότε που ο Μαρξ και ο Ένγκελς έγραψαν το Κομμουνιστικό Μανιφέστο. Τελευταία φορά ήταν το 1989, με την κατάρρευση των σταλινικών καθεστώτων. Και όμως, στα είκοσι χρόνια που μεσολάβησαν, το έργο του Μαρξ δεν έπαψε ποτέ να είναι στην επικαιρότητα, μετράει μάλιστα ήδη τρεις «αναβιώσεις». Η πρώτη ήταν το 1998 (χρονιά που συνέπιπτε και με τα 150 χρόνια του Κομμουνιστικού Μανιφέστου), μετά το σκάσιμο της χρηματιστηριακής φούσκας στη Νοτιοανατολική Ασία. Η δεύτερη έγινε με ευκαιρία την ανάδυση του νέου αντικαπιταλιστικού κινήματος στις αρχές του 2000, που στάθηκε αφορμή για πλήθος αφιερωμάτων για την επικαιρότητα του έργου του Μαρξ. Σήμερα, βιώνουμε την τρίτη και σημαντικότερη τέτοια αναβίωση του μαρξισμού. Ο ναός του παγκόσμιου καπιταλισμού, η Wall-Street, πολιορκείται από διαδηλωτές και οι Financial Times ξεκινάνε αφιέρωμα για την «κρίση του καπιταλισμού» με αναφορές στον Μαρξ. Κομμάτι αυτής της νέας δημοφιλίας που απολαμβάνει η αντικαπιταλιστική κριτική του Μαρξ είναι και το νέο βιβλίο του Χόμπσμπομ «Πώς να αλλάξουμε τον κόσμο».
Βιογραφικά στοιχεία για τη ζωή και την πολιτική στράτευση του Χόμπσμπομ έχουμε δώσει σε προηγούμενες βιβλιοκριτικές του περιοδικού μας (στο τεύχος 73 με αφορμή το βιβλίο του «Επαναστάτες», αλλά και στα τεύχη 66 και 87 για τα βιβλία «Παγκοσμιοποίηση, Δημοκρατία και Τρομοκρατία» και «Ληστές» αντίστοιχα). Το «Πώς να αλλάξουμε τον κόσμο» είναι ένα βιβλίο που μας καλεί να διατηρήσουμε στις αποσκευές μας τον μαρξισμό, όχι απλώς ως μια ιστορική αναφορά, αλλά ως ένα σώμα ιδεών που, αν προσεγγιστεί δημιουργικά, μπορεί να είναι επίκαιρος οδηγός για δράση στον 21ο αιώνα. Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο τμήματα: το πρώτο περιέχει άρθρα για τον Μαρξ, τον Ένγκελς και το έργο τους, ενώ το δεύτερο παρουσιάζει μια ιστορία του μαρξισμού από το 1880 μέχρι και σήμερα.
Ο Χόμπσμπομ είναι βαθύς γνώστης των κλασικών του μαρξισμού, γι’ αυτό και η θεματολογία του είναι πολύ πλούσια, με παρουσιάσεις έργων από το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» και την «Κατάσταση της Εργατικής Τάξης στην Αγγλία» μέχρι τα «Grundrisse» (τα προκαταρκτικά δηλαδή κείμενα του Μαρξ για τη συγγραφή του Κεφαλαίου). Στο κεφάλαιο «Ο Μαρξ, ο Ένγκελς και ο Σοσιαλισμός πριν από τον Μαρξ», ο Χόμπσμπομ εξηγεί την επιτυχία του μαρξισμού στη μεταμόρφωση του επαναστατικού κινήματος των πρώτων δεκαετιών του 19ου αιώνα. Απέναντι στις (τόσο δημοφιλείς στους αναρχικούς κύκλους) θεωρίες ότι ο Μαρξισμός «καπέλωσε» το κίνημα με οργανωτικούς όρους, η πραγματικότητα είναι ότι το έργο του Μαρξ και του Ένγκελς έδωσε πολιτικό βάθος και επιστημονική τεκμηρίωση στα πρώτα κομμουνιστικά σκιρτήματα του Μπαμπέφ και του Μπλανκί, αλλά και στις ουτοπικές θεωρίες σοσιαλιστών όπως ο Όουεν, ο Φουριέ και ο Σεν-Σιμόν.
Στο κεφάλαιο «Ο Μαρξ, ο Ένγκελς και η πολιτική», ο Χόμπσμπομ σκιαγραφεί τις απόψεις των ιδρυτών του μαρξισμού πάνω σε ένα θέμα που δεν έτυχε της συστηματικής ενασχόλησής τους (με τον τρόπο που μελετήθηκε η καπιταλιστική οικονομία). Η κοινή γνώμη στους κύκλους της μαρξιστικής διανόησης είναι ότι η αντιμετώπιση του κράτους από τον Μαρξ υπήρξε «εργαλειακή» και ότι πρέπει να φτάσουμε στους «δυτικούς μαρξιστές» για να βρούμε μια πιο «σύνθετη» ανάλυση. Ο Χόμπσμπομ ισιώνει την κουβέντα: ο ορισμός του κράτους ως εργαλείου της κυρίαρχης τάξης για την διαιώνιση της κυριαρχίας της είναι η απαραίτητη αφετηρία για τον Μαρξ, από όπου προκύπτει και η ανάγκη για την επαναστατική ανατροπή της. Όμως ο Ένγκελς μάς θυμίζει περαιτέρω ότι το κράτος είναι ο ιστορικός καρπός της διαίρεσης της κοινωνίας σε τάξεις: η λειτουργία του είναι να διατηρεί την ενότητα ενός κοινωνικού σχηματισμού που σπαράσσεται από τους ταξικούς ανταγωνισμούς, αποκρύπτοντας ταυτόχρονα την πηγή αυτών των ανταγωνισμών και μυστικοποιώντας την εξουσία της κυρίαρχης τάξης. Η καινοτομία του μαρξισμού ήταν ότι αποκάλυψε τα βαθύτερα οικονομικά αίτια που κινούν την ιστορία, σε αντίθεση με την αντίληψη που την ήθελε αποτέλεσμα της δράσης των «μεγάλων ανδρών» και των πολιτικά ισχυρών. Αυτό δεν σήμαινε την υποτίμηση της πολιτικής: για τον Μαρξ και τον Ένγκελς, η εμφάνιση της εργατικής τάξης ως αυτόνομου κοινωνικού πρωταγωνιστή ολοκληρώνεται μόνον όταν αυτή συγκροτείται σε δικό της πολιτικό κόμμα.

περισσότερα εδώ

 "Ληστές"

Πρωτόγονη αντίσταση

“Οι Ληστές είναι μια σπουδή πάνω στη φιγούρα του κοινωνικού ληστή ή του εξεγερμένου παράνομου. Τέτοιοι ληστές και παράνομοι δεν θεωρούνται από την κοινή γνώμη εγκληματίες, αλλά υπερασπιστές της κοινωνικής δικαιοσύνης, εκδικητές ή αγωνιστές μιας πρωτόγονης αντίστασης, και τα κατορθώματά τους έχουν δοξαστεί και διασωθεί στην ιστορία και τον μύθο”. Το έργο του βρετανού κομμουνιστή ιστορικού Έρικ Χόμπσμπομ Ληστές το 1969 αποτέλεσε την απαρχή μιας ολόκληρης ιστοριογραφικής σχολής για το φαινόμενο της κοινωνικής ληστείας. Στην ανάπτυξη του σχετικού ιστορικού κλάδου οφείλεται και η διαρκώς ανανεωμένη επανέκδοση του συγκεκριμένου έργου από τον Χόμπσμπομ, επαυξημένη κάθε φορά με νέα στοιχεία και ενημερωμένη με τις πιο πρόσφατες αντιπαραθέσεις ανάμεσα στους ιστορικούς του νέου αυτού πεδίου.
Η ληστεία αμφισβητεί την οικονομική, κοινωνική και πολιτική τάξη πραγμάτων. Εμφανίζεται σε κοινωνίες που υφίστανται μια διαδικασία ταξικής διαφοροποίησης (κλασικό τέτοιο παράδειγμα είναι η μετάβαση από την φεουδαρχία στον καπιταλισμό και τα χνάρια που αφήνει η διαδικασία αυτή στις αγροτικές κοινωνίες που την υφίστανται) ή σε κοινωνίες που είναι πλέον ταξικά διαφοροποιημένες. Χρήσιμη είναι εδώ η υπενθύμιση ότι τα κράτη πριν τον 19ο αιώνα ήταν τελείως διαφορετικά από τα ολοκληρωμένα εθνικά κράτη που γνωρίζουμε, ιδίως τον 20ό αιώνα: “κανένα κράτος... δεν διέθετε επαρκή γνώση για το ποιός ζούσε στο έδαφός του, ποιός γεννιόταν και ποιός πέθαινε εκεί... η εξουσία περιοριζόταν επομένως από την ανικανότητα της κεντρικής κυβέρνησης να μονοπωλήσει τον οπλισμό, να συντηρήσει σε μόνιμη βάση ένα σώμα ενόπλων και αόπλων δημόσιων λειτουργών...” (σελ. 31-32). Αυτό ήταν και το υλικό υπόβαθρο για την ανάπτυξη της ληστείας.
Η κοινωνική ληστεία είναι μια μορφή εξέγερσης που συναντάται σε διαστρωματωμένες αγροτικές κοινωνίες. Εξέφραζε την αντίσταση την αγροτικής κοινής γνώμης απέναντι στην κρατική εξουσία, γι' αυτό και αντίθετα με τους κοινούς ληστές ή τον υπόκοσμο οι κοινωνικοί ληστές επιδίωκαν και διέθεταν την στήριξη των αγροτών. Οι κοινωνικοί ληστές ήταν “επαναστάτες”, με την έννοια ότι ξέφευγαν από την νόρμα της υποταγής που συνεπάγονται τα βάρη της αγροτικής ζωής. Ωστόσο, το “πρόγραμμά” τους δεν υπερέβαινε ποτέ την υπεράσπιση της παραδοσιακής τάξης πραγμάτων, την επιστροφή στην κατάσταση “έτσι όπως έπρεπε να είναι”. Παρ' όλα αυτά, σε περιόδους κρίσης και κοινωνικής αναταραχής, οι ληστές μπορούσαν να μετατραπούν σε σύμβολα αντίστασης “από ολόκληρη την παραδοσιακή τάξη ενάντια στις δυνάμεις που την αποδιοργανώνουν και την καταστρέφουν” (σελ. 49).

περισσότερα εδώ

 "Επαναστάτες"

 Ανεπαρκείς ερμηνείες

 Ένα βιβλίο με θεματολογία από την ιστορία των σημαντικότερων Κομμουνιστικών Κομμάτων της Δυτικής Ευρώπης μέχρι τον Μάη του ΄68 και από τις αντιπαραθέσεις για τη μαρξιστική παράδοση στον 20ό αιώνα μέχρι το κίνημα που νίκησε τους ιμπεριαλιστές στο Βιετνάμ, ανήκει σίγουρα στα ενδιαφέροντα των αναγνωστών αυτού εδώ του περιοδικού. Ένα τέτοιο βιβλίο είναι οι Επαναστάτες που (επανα)κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Θεμέλιο, με συγγραφέα τον Eric Hobsbawm, τον γνωστό μας βρετανό κομμουνιστή ιστορικό.

Ο Hobsbawm προειδοποιεί - από τον πρόλογό του ακόμα - πως τα θέματα που πραγματεύεται στο συγκεκριμένο βιβλίο δεν ανήκουν στα πεδία της επαγγελματικής ειδημοσύνης του και πως ελάχιστα βασίζονται σε έρευνα από πρώτο χέρι. Αυτό που φέρνει συζητώντας τα θέματά του είναι περισσότερο ο αέρας της προπολεμικής σχολής των μαρξιστών διανοουμένων (ειδικότερα «της μεσοαστικής εβραϊκής κουλτούρας της Κεντρικής Ευρώπης μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο» της οποίας αποτελεί ένα από τα νεαρότερα επιζώντα μέλη). Οι διανοούμενοι αυτοί εξοικειώθηκαν με τον μαρξισμό στα πλαίσια της οργανωμένης πάλης για την αλλαγή της κοινωνίας (όχι δηλαδή ως ακαδημαϊκοί, αλλά ως επαναστάτες) έχοντας επιπλέον στις αποσκευές τους μια τεράστια ευρυμάθεια και βιβλιογραφία. Γι΄ αυτό και το βιβλίο διαβάζεται λιγότερο ως ακαδημαϊκό σύγγραμμα και περισσότερο ως εγχειρίδιο πολιτικής στρατηγικής, γραμμένο από έναν ακτιβιστή του κομμουνιστικού κινήματος του 20ού αιώνα.

Εκτός όμως από την ευρυμάθεια και την πλούσια μαρξιστική παιδεία, ο Hobsbawm κουβαλάει στις αποσκευές του και το κομματικό του διαβατήριο. Ο Hobsbawm ήταν ένας από τα επιφανή μέλη της Ομάδας Ιστορικών του Κομμουνιστικού Κόμματος Μεγάλης Βρετανίας (στους οποίους συγκαταλέγονται ο Edward Thompson, ο Christopher Hill και άλλοι σημαντικοί βρετανοί ιστορικοί). Η σταλινική γραμμή του κόμματος σήμαινε πως στις γραμμές της Ομάδας υπήρχε μια σιωπηρή συμφωνία μη ενασχόλησης με την ιστορία του 20ού αιώνα, ώστε να αποφευχθούν οι συγκρούσεις με τις πολιτικές της ηγεσίας. Κι αν η πλειοψηφία της ομάδας έσπασε από το ΚΚ το 1956 λόγω της σοβιετικής επέμβασης στην Ουγγαρία, ο Hobsbawm έμεινε πιστός στην πολιτική του ένταξη. Έτσι, ένα βιβλίο του Hobsbawm αφιερωμένο στην Αριστερά του 20ού αιώνα δεν μπορεί παρά να φέρνει τα ίχνη αυτών των επιλογών.

περισσότερα εδώ